Lobotomia po polsku. Ale w Ameryce. [Nagle zeszłego lata]

Polacy bardzo często przedstawiani są w kinie jako ciężko pracujący ludzie, nie bojący się żadnego zawodu. Już od początków kina dźwiękowego przybysze znad Wisły z racji słabego wykształcenia i braku znajomości języka angielskiego mogli wykonywać tylko pracę najniższego szczebla, najczęściej fizyczną. Przedstawiani byli jako pracownicy fabryk, górnicy, hutnicy (np. Minuta ciszy, Akt zemsty) lub przemysłu typowo usługowego jak sprzątacze (Kwartet), dozorcy (Bracia Karamazov), pomoc domowa (Serce z kamienia) piekarze (Współlokatorzy), mechanicy (Jessica Jones), złote rączki (Pod słońcem Toscanii), drwale ( Harvie Krumpet), a nawet pomywacze szyb (Mała apokalipsa, Park Jajcarski).

Kadr z filmu Gangi Nowego Jorku Martina Scorsese / "Z całego nowego Jorku ściągali hutnicy, robotnicy, zamiatacze....Irlandczycy, Polacy, Niemcy....."

Po postępujących po sobie ważnych punktach zwrotnych w historii Polski jakimi były przystąpienie do NATO, strefy Shengen, a następnie do Unii Europejskiej, sposób przedstawiania pracujących Polaków zaczął zmieniać się na lepsze względem lat poprzednich. Polacy zaczęli być doceniani i szanowani, a co za tym idzie wykonywać coraz to bardziej intratne zawody zarówno w realu jak i na ekranie. Nie zmienia to faktu, że zanim stereotyp taniego i często wykorzystywanego pracownika zastąpi stereotyp wykwalifikowanego i pożądanego, musi minąć wiele czasu i musi powstać jeszcze wiele filmów dotykających tego tematu. Tak czy siak Polacy jako brodzący w ziemi rolnicy czy budowlańcy stanowią lwią większość filmowych wątków opisujących sferę zawodową Polaków na przestrzeni ponad 120 lat istnienia ruchomych obrazków. Mimo to można znaleźć stare, często zapomniane produkcje w których to Polacy rozdają karty, są szefami firm (Kain i Abel), wielkimi uczonymi (Godzilla kontratakuje) czy nawet wynalazcami (Roxanne).

Daryl Hannah jako Roxanne Kowalsky - astronom, wynalazca w filmie Roxanne / źródło: memorabletv.com

Osiem lat po wielkim sukcesie ekranizacji powieści Tennessee Wiliamsa Tramwaj zwany Pożądaniem (Streetcar named desire, 1951), który miał niesamowicie wielki wpływ na postrzeganie Polaków, powstała kolejna ekranizacja jego powieści - Nagle zeszłego lata (Suddenly, last summer, 1959) w reżyserii Josepha L. Mankiewicza. W filmie tym ponownie pojawia się polska postać - tym razem jednak skrajnie odmienna od Stanleya Kowalsky'ego znanego z Tramwaju. Głównego bohatera Nagle, zeszłego lata nie zobaczymy więc w przepoconej koszulce-wpierdolce i z butelką piwa w ręku lecz w trzyrzędowym garniturze i z nienagannie uczesanymi, błyszczącymi włosami.

Inspiracją do powstania historii podobnie jak w przypadku Tramwaju, stały się dramatyczne dzieje rodziny Williamsów i własne, osobiste lęki genialnego dramaturga - motyw lobotomii (i zgody na operację). Temat ten był wówczas wciąż żywy w jego życiu autora gdyż piętnaście lat wcześniej dotknął jego ukochanej siostry. Rose była chora na schizofrenie i została poddana zabiegowi lobotomii, który niestety nie spełnił oczekiwanych rezultatów. W efekcie operacji siostra Williamsa nigdy nie była już w pełni władz umysłowych i borykała się z powikłaniami po niej, z czym Tennessee nie mógł się pogodzić. Williams miał żal do swoich rodziców bo uważał, że nie powinni byli się zgadzać na tak ryzykowne posunięcie. Przed podobnym dylematem staje polski lekarz, główny bohater filmu Mankiewicza.

Kadr z filmu / Doktor Cukrowicz i jego potencjalna pacjentka.

Fabuła czarno-białego, psychologicznego filmu osadzona jest w 1937 roku w nowoorleańskim szpitalu psychiatrycznym gdzie rezyduje Katherine Holly (Elizabeth Taylor). Została ona zamknięta w domu bez klamek przez swoją ciotkę Violet po tym jak była świadkiem zagadkowej śmierci syna Violet na urlopie podczas tytułowego, zeszłego lata. Ciotka Violet Venable (Katharine Hepburn) jest miejscową filantropką, która sama zdaje się potrzebować pomocy psychiatry. Ma obłęd w oczach i żyje w tropikalnym ogrodzie w swojej posiadłości kombinując jak uprzykrzyć życie Katherine. Kieruje nią pragnienie zemsty na swojej siostrzenicy bo najzwyczajniej w świecie szuka winnych tragedii rodziny Venable. Samo zamknięcie Katherine w tak okropnym miejscu to jednak dla niej zbyt mało więc planuje przeprowadzić na niej zabieg lobotomii doskonale zdając sobie sprawę jak ryzykowne jest to posunięcie i którego skutki często prowadzą do trwałych zmian w psychice człowieka.

Kierowana zemstą Violet Venable (Hepburn) oraz jej siostrzenica Katherine (Taylor).

W 1937 roku zabieg ten był nadal traktowany jako forma eksperymentu i nie gwarantował powodzenia, na co właśnie liczyła Violet Venable. Wysuwa więc ofertę przeprowadzenia zabiegu polskiemu lekarzowi Johnowi Cukrowiczowi w zamian za pokaźne wsparcie finansowe dla szpitala w którym pracuje.

Venable: Miło mi panie....przepraszam...pańskie imię?

John Cukrowicz: Cukrowicz. To polskie nazwisko i oznacza cukier.

John Cukrowicz (Montgomery Clift) jest pionierem w wykonywaniu tak nowoczesnego w tamtych czasach zabiegu. Ze względu na wysokie ryzyko jakie niesie ze sobą eksperymentalne i innowacyjne leczenie, prowadzi zabiegi wyłącznie na beznadziejnych przypadkach by mieć pewność, że nie pogorszy nikomu stanu zdrowia psychicznego. Metoda ta wymaga jeszcze udoskonalenia i wielu badań, których nie może przeprowadzać ze względu na panujące w szpitalu warunki. Propozycja Violet mogłaby więc pośrednio pomóc mu rozwinąć skrzydła. Za jednym uderzeniem młotka, którym wbiłby szpikulec w głowę biednej Katherine mógłby otworzyć sobie drzwi do rozwoju kariery jednak polski doktor nie jest taki pazerny jak mogłoby się wydawać Violet. Ma w sobie moralność i jako profesjonalista postanawia napierw dogłębnie przebadać potencjalną kuracjuszkę. Uczciwy lekarz odczuwa coraz większą presje nie tylko ze strony Violet, ale również ze strony swoich przełożonych, którzy liczą na powodzenie operacji i dofinansowanie szpitala. Ciężar dylemtu naturalnie uwiera go coraz mocniej i mocniej.

Napięcie podkręca fakt, że aby przeprowadzić operację, potrzebna jest także zgoda rodziny. Violet ze swoim workiem pieniędzy nie ma z tym większego problemu. W zamian za wszelkie pozwolenia oferuje matce i bratu Katherine olbrzymie wynagrodzenie na co ci dość łatwo przystają. Od tej pory wszystko zależy od polskiego lekarza. Na pierwszy rzut oka każdemu się to opłaci (prócz Katherine rzecz jasna), ale na szczęście moralność i etyka lekarska nie pozwala Cukrowiczowi na przeprowadzenie operacji na zdrowej, pomówionej kobiecie. Rozpoczyna więc własne śledztwo.

Kadr z filmu / Katherine podczas felernych wakacji w Europie.

Postać doktora Cukrowicza przełamuje stereotyp niedouczonego Polaka, który nie zna języków obcych. Jest szanowanym naukowcem, prekursorem nowoczesnych technik leczenia jak na tamte czasy, którego zdanie jest kluczowe w każdym przypadku. Nie jest obarczony europejskim akcentem co może wskazywać na to ,że urodził się w Stanach Zjednoczonych, a za ocean wypłynęli w przeszłości jego rodzice. Gdy otrzymuje od Pani Venable akt zgonu syna w języku hiszpańskim, nie stanowi to dla niego problemu ponieważ zna ten język. Jego prywatne śledztwo udowadnia, że Katherine nie jest wariatką, ratując ją przed inwazyjną operacją. Odrzucił na bok miliony dolarów na rozbudowę specjalistycznego szpitala, przeciwstawiając się jej zaślepioną pieniędzmi rodziną Katherine. Medal dla polskiego doktora.

Montgomery Clift jako przybysz z zewnątrz, potrafiący trzeźwym spojrzeniem ogarnąć chory światek ludzi zagubionych we własnych wyobrażeniach i obsesjach ...